Problem antysemityzmu i program asymilacji Żydów

Tło historyczne[]

W 1881 r. miały miejsce w Warszawie masowe antysemickie rozruchy. Ludzie obarczali Żydów winami, jakie w istocie przyniósł kapitalizm; od 1862 r. Żydzi mogli się osiedlać na ziemiach polskich; przybywali oni tu masowo po wysiedleniach z Rosji. Propaganda kapitalistyczna wykorzystała rosnącą konkurencję, by zdyskredytować swoich przeciwników.

Stosunek bohaterów do Żydów:[]

Chłopcy i proboszcz: młodzi chłopcy żartują sobie z religijności Mendla, proboszcz, kłaniając się, oddaje szacunek „starszym braciom w wierze”
Dependent: nieco „głupkowaty”, nie rozumie ani sytuacji, ani jej powagi.
Zegarmistrz: bezmyślny, ograniczony, przedstawiciel mieszczańskiego kołtuństwa, poddaje się antysemickiej agitacji, rozpowszechnia fałszywe oskarżenia i stereotypy („Żyd jest zawsze Żydem”, „Każdy Żyd ma swoje wykręty”) – używa argumentacji „nie, bo nie”; zegarmistrz uważa, że Żydzi są obcy, nawet jeśli się tu urodzili
Student: Radzi Mendlowi, by uciekał; szorstki w rozmowach, z początku wydaje się być obojętny, nie próbuje nawet ratować Mendla, dopiero pod koniec utworu heroicznie broni domu Mendla oraz opiekuje się Jakubem.
Kobiety: chcą ratować Mendla, stawiając w oknie krzyżyk – Mendel odmawia ratunku „cudzą świętością”
Tłum – rozszalały tłum pijaków i antysemitów, który niczym hordy zwierząt niszczy żydowskie mieszkania i stragany. (opis naturalistyczny)

Mendel stara się przekonać innych o zaletach asymilacji, mówi o swej ciężkiej pracy, o swym przywiązaniu do Polski; w inteligentny i niezwykle błyskotliwy sposób kontruje zarzuty zegarmistrza o „inności” Żydów:

„...wszyscy ludzie są od jednego Ojca... i wszyscy ludzie kochać się mają jak bracia....”

Mendel prezentuje postawę prawdziwego, gorąco oddanego swej wierze Żyda: nie ucieka przed tłumem, nie daje się ratować kobietom. Jest niezwykle silnym psychicznie człowiekiem, który nie ugina się pod naciskami innych i jest wierny swoim ideałom i religii.

Stosunek Mendla do Warszawy[]

Mendel utożsamia się z mieszkańcami Warszawy – tu pochowani są jego krewni, tu pracuje, tu ma przyjaciół, tu Jakub chodzi do szkoły. Mendel szuka tu swej historii, tożsamości. Kształtuje Jakuba na porządnego, dobrego, pracowitego obywatela, ale nie zapomina o krzewieniu w nim kultury żydowskiej i szacunku dla niej. Wydarzenia sprawiają jednak, że Warszawa znika z serca Mendla, gdyż jest to miasto pełne nietolerancji i ciemnoty.

Przesłanie utworu[]

„Mendel Gdański” ukazuje klęskę społeczeństwa polskiego i żydowskiego. Żydzi ponoszą klęskę materialną, związaną z niszczeniem mienia, oraz psychologiczną (szykanowanie, antysemityzm, prześladowanie). Polacy zaś okazują się być nietolerancyjni, głusi na potrzeby innych, i po raz kolejny w historii – okazują się być papugami, powtarzającymi zasłyszane hasła....